Կարապետ Աբելյանը գորգագործ վարպետ (ուստա) ծագումով Կենտրոնական Անատոլիայի (Թուրքիա) ԿԵՍԱՐԻԱ քաղաքից էր։ Նա տեղափոխվել է Ստամբուլ քսաներորդ դարասկզբին և իր արհեստանոցը բացել քաղաքի արվարձաններից մեկում՝ Քադիկ փաշայում: Նա հայտնի էր գորգերի ձևավորման, գունազարդման և գործման իր կատարելությամբ:

Աբելյանի ստեղծագործությունների բնորոշ գծերն են կենդանիների և թռչունների պատկերների օգտագործումը, արմավների, տերևների ու խաղողի ճյուղերի մոտիվները՝ Շահ Աբասի և միհրաբի (աղոթագորգ) ոճով: Նրա գորգերը շատ նուրբ են՝ պատրաստված մետաքսե հենքով և մետաքսե խավով: Գործվածքում օգտագործվել են ոսկյա և արծաթյա մետաղական թելեր (դիպակ):

Աբելյանն առանձնանում է ՀԵՐԵԿԵԻ և ԳՈՒՄ ԳԱՓՈՒԻ այլ գորգագործ վարպետներից, ովքեր այս շրջանում հիմնականում հիմնադաշտի համար ընտրում էին կարմիրը կամ փղոսկրը (Հերեկեի վարպետների մասին ավելին կարող եք կարդալ այստեղ): Նրա գորգերին բնորոշ են տարբեր ֆոնային գույներ, ինչպիսիք են դարչնագույնը, արծաթագույնը, ոսկեգույնն ու կարմրավուն շագանակագույնը:

Կարապետ Աբելյանի գորգերը հազվադեպ են հանդիպում  հնաոճ իրերի շուկայում։ Հավաքորդներն ու գնորդները պատրաստ են բարձր գներ վճարելու նրա կողմից ստեղծված գլուխգործոցների համար, որոնք ոլորտի գիտակների կողմից դիտարկվում են որպես ներդրում։

Աղբյուրը՝ Հնաոճ գորգերի հանրագիտարան. Գորգագործության քսանհինգ դարերը

Աբրահամ Լևի Մոհեբան

«Ժողովրդական արվեստի հանգույց» հիմնադրամը ձգտում է պահպանել և հանրահռչակել  հայկական ավանդական արհեստների հարուստ ժառանգությունը: Մեր կարևորագույն նախաձեռնությունը ՝ «Տորքի որդեգրում» նախագիծը, առանցքային դեր է խաղում այս առաքելության մեջ ՝ նոր սերունդներին փոխանցելով գորգագործության և կարպետագործության հավերժական հմտություններ: Ուրախ ենք տեղեկացնել, որ 2024 թվականը մշակութային հարստացման նոր հնարավորություններ է ընձեռել ՝ մեր ծրագրին ավելացնելով ևս չորս հիանալի համայնքներ: 

Տեղ և Վերիշեն. Հյուսելով երազանքը Սյունիքում

Տարին սկսեցինք ոգևորությամբ ՝ ընդլայնելով «Տորքի որդեգրում» նախագիծը դեպի 

Սյունիքի մարզի Տեղ և Վերիշեն համայնքներ: Այս գեղատեսիլ վայրերում այժմ անցկացվում են կարպետագործության անվճար դասընթացներ, որտեղ յուրաքանչյուր համայնքում հաճախում է 10-ից 15 մասնակից: Հասմիկ Բաղդասարյանի ղեկավարությամբ Տեղ մշակութային կենտրոնում արդեն իսկ գործում էր խմբակ՝ հայկական ավանդական արհեստների հանդեպ սերը տարածելով ինչպես երեխաների, այնպես էլ մեծահասակների շրջանում: Այս նախաձեռնությունը նպատակ ունի պահպանելու կարպետագործությունը՝ որպես այս համայնքների մշակութային պատկերի մի վառ մասնիկ:

Բաղրամյան. կարպետագործության նոր օջախ 

Մեր ճանապարհորդությունը շարունակվեց Արմավիրի մարզի Բաղրամյան համայնքում գործող Լ.Գալչյանի անվան արվեստի կենտրոնի հետ համագործակցությամբ: Այս տարի ուրախ էինք մեր փորձը տարածել Բաղրամյանի և հարակից համայնքների 12 երեխաների շրջանում, ովքեր այժմ տիրապետում են կարպետագործության արվեստին: Կենտրոնը  երեխաներին հնարավորություն է տալիս բացահայտել իրենց ստեղծագործական ունակությունները և ձեռք բերել ավանդական արհեստների անգնահատելի հմտություններ:

Գավառ. հյուսք դեպի ապագա 

2024 թվականին «Տորքի որդեգրում» ծրագիրը մեկնարկել է նաև Գավառում, համայնք, որը հայտնի է իր արհեստագործներով: Տեղի գեղարվեստի դպրոցում գորգագործության դասընթացներ ենք անցկացնում 16 հոգանոց խմբի համար՝ ներառյալ տեխնոլոգիայի և կիրառական արվեստի ուսուցիչներ: Այս նախաձեռնությունը նպատակ ունի Գավառի և հարակից շրջանների մանկավարժներին զինել գորգագործական արվեստի դասավանդման և պահպանման համար անհրաժեշտ գիտելիքներով: Հզորացնելով ուսուցիչներին ՝ մենք հուսով ենք, որ այս հնագույն արհեստի հմտություններն ու տեխնիկան կփոխանցվեն սերնդեսերունդ: 

Մշակույթի պահպանման մեր առաքելությունը

Մեր նոր համայքներից յուրաքանչյուրն արտացոլում է հայկական ավանդական արհեստների նկատմամբ հարգանք սերմանելու մեր շարունակական առաքելությունը: «Տորքի որդեգրում» նախագծի շնորհիվ մենք ոչ միայն սովորեցնում ենք արժեքավոր հմտություններ, այլև օգնում ենք պահպանել մեր ինքնությունը որոշող մշակութային  ժառանգությունը: Համագործակցելով տեղական մշակութային կենտրոնների և արվեստի դպրոցների հետ ՝ մենք ստեղծում ենք գիտելիքների և հետաքրքրվածության մի ցանց, որն այդ արհեստները կպահի կենդանի և կենսունակ: 

Անչափ շնորհակալ ենք բոլոր համայնքներին, մշակութային կենտրոններին և արվեստի դպրոցներին, որոնք գրկաբաց ընդունել են այս նախագիծը: Ձեր աջակցությունն ու խանդավառությունը կենսական նշանակություն ունեն մեր առաքելության հաջողության համար: 

Նայելով ապագային՝ մենք ինչպես միշտ մտադիր ենք ընդլայնել մեր գործունեության ոլորտը և շարունակել ոգեշնչել նոր սերունդներին ՝ հաղորդակից լինելու Հայաստանի հարուստ ավանդույթներին: Շնորհակալ ենք, որ մասնակցում եք այս ճամփորդությանը և օգնում մեզ երկարաժամկետ ազդեցություն թողնել մեր մշակութային ժառանգության պահպանման գործում: 

Հետևե՛ք մեր ընթացիկ նախագծերի թարմացումներին և միացեք մեզ՝ աջակցելու մեր նախաձեռնություններին՝ գնելով ձեռագործ տեքստիլ գործված մեր համայնքների կողմից և իրենց համար:

2024թ. մայիսի 10-ին կայացավ «Ժողովրդական արվեստի Հանգույց» հիմնադրամի առաջատար ծրագրի՝ «Տորքի որդեգրում» նախաձեռնության ամենամյա հաշվետու ցուցահանդեսը՝ լի հայկական մշակույթի վառ ներկապնակով։ Մեծ եռանդով ու հպարտությամբ անցկացված այս երկար սպասված միջոցառումը վկայությունն էր Հայաստանի համայնքների նվիրվածության դեպի հայ ժողովրդական մշակութային արժեքների պահպանումը, խթանումն ու կայուն զարգացումը:

Ցուցասրահում ներկայացված էին ավելի քան 10 համայնքների աշխատանքի պտուղները, որոնցից յուրաքանչյուրը սիրո վկայություն էր դեպի հայկական մշակութային ժառանգություն: Գորգագործությունից մինչև նուրբ ասեղնագործություն՝ ցուցադրված վարպետությունը հիացնող էր:

Պատվավոր ժյուրին՝ ազգագրագետ Կարինե Բազեյանը, կինոռեժիսոր Գարեգին Զաքոյանը, ազգագրագետ Լևոն Աբրահամյանը և թանգարանագետ Լուսինե Թորոյանը, պատվավոր կոչումներ են շնորհել ընտրված մի քանի ցուցանմուշների։ Այս մրցանակները ոչ միայն անհատական ​​տաղանդի գնահատումն էր, այլև համայնքների՝ ազգային ավանդույթների պահպանմանն ուղղված հավաքական ջանքերի խրախուսումը:

2024թ. հաղթող ճանաչված հինգ համայնքներն են.

🧶«Լավագույն դիզայն»- Բերդի մշակույթի տուն,

🧶«Յուրահատուկ Ստեղծագործություն»- Բյուրեղավանի մարզամշակութային կենտրոն,

🧶«Լավագույն աշխատանք»- Մեղրաձորի Սամվել Մուրադյանի անվան մարզամշակութային կենտրոն,

🧶«Հատուկ մրցանակ»-Արթիկի գեղարվեստի դպրոց,

🧶«Լավագույն համայնք»- Արագածի գուսան Աշխույժի անվան արվեստի դպրոց:

Գովասանքի ու ծափահարությունների ետևում, սակայն, ավելի խորը իմաստ է թաքնված: «Տորքի որդեգրում» ծրագիրը դարձել է հույսի փարոս՝ հասնելով ավելի քան 270 սաների Հայաստանի 7 մարզերում՝ նրանց մեջ սերմանելով ոչ միայն հայկական ավանդական արհեստի հմտությունները, այլ նաև խորը կապը մշակութային ժառանգության հետ:

Անցնող տարվա հաջողություններին անդրադառնալով՝ մենք լավատեսությամբ և վճռականությամբ ենք նայում ապագային: «Տորքի որդեգրում» ծրագիրը շարունակում է իր ճամփորդությունը՝ միավորելով ավանդույթն ու նորարարությունը, ընդլայնվելով դեպի նոր մարզեր և համայնքներ:

Լուսանկարները դիտելու համար անցեք հետևյալ հղումով՝ Facebook/foundation

«Ժողովրդական արվեստի հանգույց» հիմնադրամի և «Այրոգի» ստվերների թատրոն -ի համագործակցությունը շարունակելով՝ այս տարի նոյեմբերի 18-ին կայացավ «Ստվերախաղքի ազգային երրորդ» փառատոնը:

Փառատոնին մասնակցում էին ստվերախաղքով զբաղվող 12 խմբեր Հայաստանի տարբեր մարզերից և համայնքներից:

Խմբերը ներկայացրին ինչպես ավանդական, այնպես էլ նորարարական և անիմացիոն ստվերային ներկայացումներ:

Մասնակիցների տարիքային բազմազանությունը և վերջին մեկ տարում նոր խմբերի ձևավորումը հույս է ներշնչում, որ հայկական մշակույթի այս ճյուղը չի կորսվի:

Թատրոնի վաղագույն տեսակներից մեկը տարեց տարի նոր զարգացում է ապրում և տարածում գտնում Հայաստանում՝ սկսած դպրոցներից, երեխաների շրջանակներում մինչև մեծահասակներ:

Խմբերից յուրաքանչյուրն արժանացավ հատուկ անվանակարգերում մրցանակների:

Այսպիսով՝

• Լավագույն ստվերային ներկայացում- «Shadow Մարդիկ», Այբ դպրոց
• Լավագույն մանկական ներկայացում- «Մրջունիկներ», Մխիթար Սեբաստացի կրթահամալիր
• Լավագույնս ավանդական արհեստի ներկայացման համար-«Ճրագ», Հովհաննես Շարամբեյանի անվան ժողովրդական արվեստի թանգարան
• Լավագույն ներկայացում- «Հեքիաթի տուն», Լոռվա մարզի Փամբակ գյուղ
• Լավագույն երաժշտական ձևավորում- «Ավետիս», Ծաղկաձոր համայնք,գ. Մեղրաձոր, Մեղրաձորի Սամվել Մուրադյանի անվան Մարզամշակութային կենտրոն
• Լավագույնս հեղինակին հավատարիմ մնալու համար- «Բեբուկ»
• Լավագույն սցենար-«Էնկի», Հովհաննես Շարամբեյանի անվան ժողովրդական արվեստի թանգարան
• Լավագույնս ավանդական ստվերախաղքը շարունակելու համար-Տավուշի մարզի Նոյեմբերյանի Ստվերախաղքի թատրոն
• Լավագույն դերասանական կազմի համար-«Ժպիտ», թիվ 3 մանկապատանեկան ստեղծագործական կենտրոն
• Լավագույն մտահղացման համար- Գեղամ Գուլիկյան
• Լավագույն գրաֆիկական աշխատանք- «Կենաց կորով», Տավուշի մարզի Հաղարծին գյուղ
• Լավագույն ռեժիսուրա-«Թաթիկներ», Հովհաննես Շարամբեյանի անվան ժողովրդական արվեստի թանգարան

Նշված մրցանակները ընդգծում են փառատոնում ներկայացված աշխատանքների հարստությունն ու բազմազանությունը, և վկայում ստվերների թատրոնում մասնակիցների և խմբերի կարևոր ներդրման մասին:

Լուսանկարները դիտելու համար անցեք հետևյալ հղումով՝ Facebook/foundation

Գում Գափուի բնակիչները Հերեքեի հետնորդներն էին։ 20-րդ դարի սկզբին, երբ Հերեքեում արտադրությունը դադարեց, հայ վարպետները պոլսահայ Զարե-աղայի գլխավորությամբ սկսեցին ոսկյա և արծաթյա թելերով մետաքսե գորգեր ստեղծել։ Դրանք ռելյեֆային էին, բայց այս անգամ ավելի հարթ և համաչափ խավ ունեին։ Այս գորգերի խավը չէր տարածվում ամբողջ մակերեսով, այլ տեղային էր և աչքի էր զարնում ոսկյա և արծաթյա թելերով հյուսված հարթ հիմնադաշտի ֆոնին։

       Դիզայնի համար օգտագործվում էին պարսկական ամենահայտնի և գեղեցիկ գորգերի զարդանախշերը։ Միաժամանակ հյուսվում էին աղոթագորգ (խորանավոր) տեսակի գորգեր, որոնց շրջագոտիները զարդարված էին Ղուրանից մեջբերված արձանագրություններով։ Արծաթյա և ոսկյա հենքաթելերը արձանագրություններին հաղորդում էին զուսպ դինամիկա։ Այս օրինակները երբևէ հյուսված լավագույններից էին և մինչ օրս ամենաբարձրն են գնահատվում համաշխարհային շուկաներում։

       Մինչ այժմ հայտնի և քննարկված են միայն պարսկական և թուրքական գորգերը։ Այլ գորգագործական տարածաշրջանները, բացառությամբ Կովկասի, քիչ ներդրում ունեն գործվածքի ընդհանուր պատմական պատկերի մեջ, թեև առանձին նմուշներ, իհարկե, պահպանվում են բոլոր հայտնի թանգարաններում և հավաքածուներում։ Կովկասը, սակայն, պետք է դիտարկվի Թուրքիայի հետ նույն հարթության վրա, քանզի հնարավոր է, որ առանց հայկական ազդեցության Թուրքիան չհասներ նման գեղարվեստական ​​վարպետության։

       Որոշ վաղ նմուշներ, որոնք այժմ վերագրվում են Թուրքիային, ամենայն հավանականությամբ, գործվել են Կովկասում կամ Թուրքիայի հայ գորգագործների կողմից, քանի որ միայն երբ եվրոպացիներն ու ամերիկացիները սկսեցին հետաքրքրվել արևելյան գորգերի տեխնիկայով և պատմությամբ, դրանց դասակարգումը կատարվեց ըստ աշխարհագրական բաժանման: Դարերի ընթացքում դասակարգման գործընթացը բարդացել է՝ Մերձավոր Արևելքի երկրներում բազմաթիվ քաղաքական փոփոխություններով պայմանավորված։ Հատկանշական է, որ վաղ եվրոպական կտավներում պատկերված որոշ գորգեր, անկասկած, կովկասյան էին դիզայնով և ամենևին էլ չէին պատկանում թուրքական արվեստին, թեև «արևելյան» կոչված բոլոր գորգերը, նվազագույնը Անգլիայում 16-17-րդ դարերում, բնութագրվում էին որպես «թուրքական», և նույնիսկ նրանք, որոնք հյուսված էին Անգլիայում, բնորոշվում էին որպես «անգլիական արտադրության թուրքական գորգեր»։

Stanley Reed “Oriental rugs and carpets” 1967

Միջնադարյան Հայաստանում կարևոր արհեստներից էր ներկարարությունը:
     Ներկարար արհեստավորների մասին ունի հիշատակություն 13-րդ դարի պատմիչ Կիրակոս Գանձակեցին: Խոսելով մոնղոլների տիրապետության ժամանակ հարկերի գանձման մասին, պատմիչը հարկատուների թվում հիշում է նաև «շապարար» (ներկարար) արհեստավորներին: Գանձակեցու այս ցուցմունքը հաստատում է, որ ներկարարների թիվը խոշոր էր թե՛ գյուղերում և թե՛ քաղաքներում, որոնք ի թիվս մյուս արհեստավորների, ենթարկվել են հարկադրման:
 
      Հիշատակություն կա նաև Անիի վիմական արձանագրություններից մեկում, որտեղ խոսվում է Անիում եղած հարկերի, այդ թվում նաև ներկարարների հարկերի, վերացման մասին:

Դասական վիշապագորգ - գորգատեսակն իր հարդարանքում պահպանել է նախաքրիստոնեական և տոհմական հավատալիքների հետ կապված զարդանախշեր ու խորհրդանիշեր:

Դասական վիշապագորգեր գործվել են 15-ից մինչև 17-րդ դարի սկիզբը, առանձին վայրերում մինչև 17-րդ  դարը պահպանվել են բոլոր զարդանախշերը, դարեր շարունակ ընդօրինակելով սկզբնօրինակները:

Դասական վիշապագորգի ստեղծման կենտրոնն է համարվում Արցախ-Սյունիք գորգագործական կենտրոնը:

ԹագԱստղ կամ Փայլող աստղ- Գորգը մասնագիտական շրջանակներում հայտնի է Լեզգի Աստղ անունով (Lezgi Star):

Գորգի գլխավոր զարդանախշը ճաճանչաձև աստղն է, որը կրկնվելով զբաղեցնում է հիմնադաշտը:

ԹագԱստղ գորգի վաղագույն օրինակ հանդիպում ենք Յան Վան Էյքի 1436 թվականին արված Տիրամայրը մանկան հետ պատկերող գեղանկարում: Այստեղ հոլանդացի գեղանկարիչը գորգը ներկայացրել է Տիրամոր ոտքերի տակ փռված:

Գորգատեսակն առավել տարածված է եղել Գարդմանի, Տավուշի և Լոռու տարածաշրջաններում:

Գորգի այս տեսակն առանձնանում է խաղողի տերև հիշացնող զարդամոտիվով:

Նման հարդարանքով գորգերում հիմնադաշտի համար առավել հաճախ օգտագործվել է կապույտ գույնը: Գորգում առկա բուսանախշերը հանդիպում ենք դասական վիշապագորգերում, ինչի համար ենթադրվում է, որ բուսածաղկային գորգերի այս տեսակը ձևավորվել է դասական վիշապագորգերից:

Գորգը բնորոշ է Արցախի (մասնավորապես Շուշիի), Սյունիքի, Շիրվանի գորգագործական կենտրոններին:

 1915 թվականի ցեղասպանությունից հետո ԱՄՆ նախագահ Վուդրո Վիլսոնի աջակցությամբ բացվեց «Մերձավոր Արևելքի օգնության ֆոնդ»-ը, որը փրկեց ավելի քան 132 հազար հայ երեխաների: Շատ չանցած՝ շվեյցարացի միսիոներ Ջեյկոբ Կունցլերի գլխավորությամբ որբերի համար ստեղծվեց գորգագործական արհեստանոց Ղազիր փոքրիկ քաղաքում:

Ներկայացված գորգը որբանոցում ստեղծված ամենահայտնի օրինակն է, որը 1925 թ.-ին երեխաները հյուսել են ԱՄՆ  նախագահի համար և իբրև երախտագիտություն նվիրաբերել են Սպիտակ Տանը: 3.53 մետր լայնությամբ և 5.61 մետր երկրությամբ այս գորգը հյուսվել է 18 ամսվա ընթացքում՝ 400 հայ որբերի կողմից: Գորգի վրա պատկերված է Աստվածաշնչում ներկայացված եդեմական պարտեզը՝ տարբեր կենդանիներով և զարդանախշերով:

Այս տեսակի պահպանված ամենահին նմուշը 1680 թ. հայատառ արձանագրությամբ գորգն է, որից էլ և գալիս է գորգի անվանումը:

Գորգի արձանագրությունում ասվում է, «Ես Գուհարս մեղօք լի, հոգովս տկար, ես նորհաս ձեռամբ զսա գործեսցի, օվ կարդա մեկ բերան օղորմի թող ասի, թվին ՌՃ»:

19-րդ դարում գորգը գողանում են հայկական եկեղեցուց և վաճառում անգլիացիներին։ Մինչև 1899 թվականը այն գտնվել է Լոնդոնի Վիկտորիա և Ալբերտ թանգարանում։ 1977 թվականին գորգը տեղափոխվում է Հարավային Աֆրիկա, այնուհետև ԱՄՆ։ Այժմ գորգը գտնվում է մասնավոր հավաքածուում։

Գորգատեսակը բնորոշ է Արցախին, Սյունիքին, Ուտիքին, ինչպես նաև Վասպուրականի գորգագործական կենտրոններին:

Գորգն իր անունը ստացել է Արցախի համանուն գյուղից:

Նման զարդանախշով գորգերին մասնագետները հաճախ կամ անվանում են, կան կոչում են. Երկուսը միասին ճիշտ չի են որպես արծվագորգ: Գորգի վաղագույն օրինակները թվագրվում են 17-18-րդ դարերով: «Ջրաբերդ» տեսակի գորգերը տարածված են եղել մեծամասամբ  Արցախի, Սյունիքի գորգագործական:

Լուսանկարում ներկայացված է Խաչեն գավառի Պտրեցիք (Բադարա) գյուղի բնակիչ Հերիքվերդի Հարությունյանը, որի հետևում փռված է 1912 թվականին իր կողմից գործված գորգը: Այստեղ նա 104 տարեկան է: